نبی عظیمی
درباره جمع و جمع الجمع در زبان فارسی
این بحث جمع الجمع را بنا بر خواهش برخی از دوستان پیشتر از بحث پسوند های واژه ساز می گذارم :
جمع :
علامت جمع در زبان فارسی« آن » یا « ها » است که به آخر واژه ها افزوده می شوند. همچنان برخی واژه ها تنها به « آن » حمع می بندیم وبرخی را به « ها » و بعضی ها را هم به « ها » وهم به « آن » جمع بندند.
برای توضیح بیشتر باید گفت که جانداران به آن جمع بشته شوند ، مانند : بسران ، زنان ، مردان شیران ، کبوتران ، ګنجشکان ، آهوان .
فریدون گفت نقاشان چین را / که پیرامون خرگاهش بدوزند / بدان را نیک دان ای مرد هوشیار / که خوبان خود بزرگ ونیک روزند.
جماد واسم معنی به « ها » جمع بسته می شود ، مانند : سنگ ها، فرش ها، بوریا ها، دریا ها کتاب ها، خوبی ها ، هنر ها و…
ای هنر ها نهاده بر کف دست / عیب ها را گرفته زیر بغل
رستنی ها و نباتات را به « ها » و « آن » جمع بندند، مانند : درخت ها یا درختان ، نهال ها یا نهالان ،
برگ درختان سبز در نظر هوشیار / هر ورقش دفتری است معرفت کردگار
اعضای جفت بدن بیشترینه به « ها » و « آن » جمع می گردند. مانند چشم ، چشم ها ، چشمان- لب ، لبان ، لب ها،
برخی کلماتی که زمان را برسساند هم به « ها » و « آن» جمع گردند. مانند : شب، شب ها، شبان- روز ، روزها ، روزان – ماه، ماه ها ، ماهان یا ماهیان و
درواژه هایی که به های غیر ملفوظ مختوم باشند در هنگام جمع بستن به گاف فارسی تبدیل می شوند : بنده ، بنده گان – تشنه ، تشنه گان، همسایه ، همسایه گان و..
برخی کلمات والفاظی که درعربی جمع اند ، درفارسی آن ها را مانند کلمه مفرد شمرده به فارسی جمع بسته اند ، مانند حور که درزبان عربی جمع است و مفرد آن در همان زبان احور است در فارسی آن را به « آن » هم جمع بسته اند چنان که سعدی ګوید :
حوران بهشتی را دوزخ بود اعراف / ا زدوزخیان پرس که اعراف بهشت است.
واما جمع الجمع :
بعضی از اسم هایِ جمع به دلايل زبانی و آوايي در فارسی ارزش و مفهومِ جمع بودنِ خود را از دست داده يا رنگ باخته و کمرنگ شده اند و در نتيجه، دوباره با نشانه هایِ جمعِ عربی يا فارسی جمع بسته شده اند. در واقع، بعضی از جمع ها در فارسی مفرد به حساب آمده و از نو جمع بسته شده اند. اين جمعِ مجدّد هيچ چيزی به معنای آنها اضافه نمی کند. بيشترِ اين اسم ها جمعِ عربی اند؛ ولی جمع های فارسی نيز در ميان آنها يافت می شود مانند آقايونا. گاهی ضمايرِِ جمعِ فارسی را هم دوباره جمع می بندند: ماها، شماها. در قديم مايان، شمايان و ايشانان هم متداول بوده است. بيشترِ اسم هایِ جمعِ عربی از نوعِ جمعِ مکسّراند که برای فارسی زبانان ساختِ اشتقاقیِ شفّافی ندارند، يعنی در ظاهرِ آنها نشانهء جمع وجود ندارد.عمليات ها جمع الجمعِ عمليات است که در آن نشانهء جمعِ «ـ ها» به «عمليات» اضافه شده است.مثال ها :
ارباب: اربابان؛ اولاد: اولادان، اولادها- جواهر: جواهرات؛ حور: حوران؛ زوّار: زوّارها ؛ طلبه، طلبه ها – عمله ، عمله ها- ملایکه- ملائکه ها- اخلاق، اخلاق ها- عمليات، عمليات ها- امور، امورات و امورات ها هم نوشته اند – نواقص- نواقصات، نواقص ها – لوازم، لوازمات – وسايل، وسايل ها- قيود، قيودات- نذورو نذورات – اسناد، اسناد ها ، انتخابات، انتخابات ها. ادویه ، ادویه ها و…
بنابراین درهنگام جمع بستن واژه ها باید دقیق بود و نباید واژه هایی را که صورت ظاهر شان مفرد به نظر می رسد ، دوباره جمع بست که جمع الجمع می شود و جمع الجمع را یکی از استادان زبان فارسی ما کفر مطلق در نوشتار و گفتار زبان فارسی می شمرد و هرگز نمی بخشید.