پایه های مستحکم خرابات کابل و ظهورسرتاج موسیقی کلاسیک، استاد محمد حسین سر آهنگ نویسنده: رفیق سید احسان واعظی

بنا بر موجودیت آثار، شواهد و مدارک معتبر تاریخی، ایجاد و نواختن آلات ابتدایی موسیقی و رقص وآواز در سرزمین باستانی ما سابقۀ طولانی داشته که در مراحل بعدی همگام با دیگر عرصه های هنری راه تکاملی اش را پیموده است.
طی ادوار پيشين، تا زمانی که گروه های هنری موسیقی از هندوستان به کشورما مهاجرت ننموده بودند، شیوه و سبک مسلط موسیقی در سرزمین ما، موسیقی خراسانی بوده و اشکال مختلف محلی داشته که در تذکرات و مصاحبه های اساتید موسیقی کشور، گاهی از آن بنام موسیقی ایرانی نیز یاد نموده اند. چنانچه که هنرمندانی مانند رجب هراتی، حیدر نمد مال، سید قریش و آکه عبدالرحمن که همواره با پنج تار آواز خوانی میکردند، از آوازه و شهرت بسزایی برخوردار بودند و حتی همزمان با هنرمندانی که تازه از هندوستان وارد کشور گردیده بودند، در دربار ها هنر نمایی میکردند.
بنابر روایتی، امیر شیر علی خان در سفری که در سال 1248 خورشيدی به هندوستان داشته، از جملۀ پروگرام های تفریحی که در آن سفر از طرف مقامات هند برای وی تنظیم گردیده بود، یکی هم استماع و مشاهدۀ گروه هنری موسیقی و رقص هندی بود. در ضمن از طرف مقامات هندی به میزبانان امیر هدایت داده شده بود که هر آنچه از وسایل تفریح و تفنن را که امیر به وی علاقه مندی داشته باشد، بحیث تحفه برایش پیشکش شود و امیر از آن جمله یکی هم همین گروه هنرمندان رقص و آواز را که خیلی ها مورد علاقه اش قرار گرفت، انتخاب نمود که شاید به اتفاق امیر و یا بعدأ وارد کشور گردیده باشند.
در کتاب سرگذشت موسیقی معاصر افغانستان، تألیف هنرمند پر آوازه و پژوهشگر توانای کشور جناب عبدالوهاب مددی چنین آمده است:
« بر اساس یک مصاحبۀ استاد نتو که در شمارۀ دهم سال 1350 ه ش مجلۀ لمر به چاپ رسیده است، هنر مندان آتی الذکر پس از سفر امیر شیر علی خان به هند، از آنکشور وارد کابل شدند : میا سمندر خان، (پدر کلان استاد نتو)، استاد سائین گوند علی خان، میا مهتاب خان، استاد گامو خان (پدر کلان مادری استاد سر آهنگ)، برپور خان، طالع مند، استاد کریم بخش و استاد خدابخش (پدرکلان پدری استاد رحیم بخش) طبله نوازان، رنگ علی ( رباب نواز)، راجی ، استاد محمد اکبر (پدرکلان مادری استاد رحیم بخش) و قندو (سارنگ نوازان) وخانم مینا ( آواز خوان). این هنرمندان هندی برای نخستین بار در تاریخ موسیقی افغانستان، حدود بیش از یک قرن پیش، راگ خوانی، َدربت خوانی و ترانه خوانی را که از انواع معروف موسیقی کلاسیک هند بود، در دربار امیر شیر علی خان به اجرا در آوردند و در ضمن عده ای از سردار ها و شهزاده گان نزد ایشان شاگرد موسیقی شدند ».
بنابر افکار و ذهنیت های تلقی شدۀ مسلط در جامعه، آواز خوانی و رقص تا آنزمان بدعت و عمل قبیح تلقی میگردید و بهمین اساس در اول مرحله این هنرمندان در بالاحصار مسکون گردیدند و بعدأ در محله ای بنام خواجه ُخردک که در نزدیکی بالا حصار قرار داشت، برای آنها منازل رهایشی اعمار گردید و بخاطر مصونیت جان و مال آنها از اذیت وآ زار مردم، پهره دار ها را توظیف نمودند. روزهائیکه آنها برای اجرای کنسرت و هنر نمایی به دربار میرفتند، همراه با آلات موسیقی شان توسط فیل ها از راه کوچه غرغره به بالا حصار انتقال میگردیدند.
در زمان امیر عبدالرحمن خان موسیقی تا حدودی عمومیت پیدا کرد و راهش را در محافل سرداران و در مجالس، نشست ها و حلقات معروف بلند پایه ی خارج از دربار باز نمود.
در زمان عبدالرحمن خان، بعد از تسلط کامل دولت بر نورستان، تعدادی از اهالی آن ولايت شامل زنان ومردان منحیث اسیران بکابل آورده شدند و در میان آنها زن زیبایی بنام “گلشاه” نیز شامل بود که وی بعد ها نزد استاد میا سمندر خان بحیث شاگرد به آموختن موسیقی پرداخت. بهمین ترتیب زن دیگری بنام “صوبی” و دخترش “دیتو” که آواز خوانان بودند نیز از هند بکابل آمدند و مقارن با آن دو زن آواز خوان دیگری بنام های کاکل و گوهر نیز به آنها پیوستند.
با جا بجا شدن اولین گروه هنرمندان هندی، تطابق آنها با محیط و اشتغال شان در مشاغل حرفوی (آواز خوانی و نوازندگی) و غیر حرفوی و بهبود نسبی شرایط زندگی ، مهاجرت تعداد دیگری از هنرمندان که با گروه اولی هم پیوندی ها و قرابت های فامیلی و خانوادگی و نهایتأ روابط مسلکی از جهت هنر موسیقی داشتند، نیز با آنان پیوستند.
بنا بر تذکر محترم عبدالوهاب مددی در کتاب سرگذشت موسیقی معاصر افغانستان:
« ستار جو (پدر استاد قاسم از کشمیر و همچنان عطا حسین (پدر استاد غلام حسین) از لاهور به کابل آمدند و آنجا متوطن شدند. استاد غلام جیلانی سارنگ نواز (مامای استاد غلام حسین)، استاد قربانعلی آواز خوان (پدر استاد نتو) و کریم حسین (برادر استاد غلام حسین) نیز از جملۀ هنر مندان و استادان معروفی بودند که در همین زمان از هند وارد کابل شدند و با ورود اینان موسیقی هندی رنگ و رونق تازه ای به خود گرفت و کوچۀ خواجه خردک که صرفأ هنرمندان موسیقی در آن سکونت داشتند، بنام ” کوچۀ خرابات” یا “گذر خرابات” شهرت یافت و تا امروز این محل به همین نام معروف است ».
با مهاجرت عده ی کثیری از هنرمندان هندی و گسترش فعالیت های هنری آنها، شیوۀ موسیقی خراسانی تقریبأ آهسته آهسته از کشور برچیده میشود وموسیقی سبک هندی جاگزین آن میگردد. موسیقی کلاسیک هندی که در آغاز مرحله شکل َدربت خوانی، راگ خوانی و ترانه خوانی را داشت، در مرحلۀ بعدی غزل خوانی به گونه ی جدیدتری وارد میدان میشود.
از هنرمندان اخیر یاد شده، نسل دیگری پا به عرصۀ موسیقی میگذارد که آنها به موسیقی هندی در کشور ما ، شیوه و روحیۀ ملی می بخشند و آهنگ هایی را در اشعار فارسی ـ دری و پشتو می سرآیند.
سر حلقۀ این هنرمندان، استاد قاسم و استاد غلام حسین هستند که پدران شان از جمله استادان هندی ساکن در افغانستان، ولی خود آنها متولد در شهر کابل بوده اند. این دو چهرۀ درخشان هنر موسیقی، با کار و تلاش پیگیر، رسالت موسیقی کشور را به دوش گرفتند و ده ها شاگرد کسبی (مسلکی) و شوقی در آواز خوانی تربیه نمودند. ستار جو پدر استاد قاسم بوده که از وی علاوه بر استاد قاسم، چهار پسر دیگر به نامهای محمد رستم، شیر محمد، محمد شفیع و جبار و یک دختر بنام سید بی بی باقی ماند . محمد رستم، محمد شفیع و جبار که در آغاز راه هنر موسیقی را انتخاب نموده بودند، بعد ها موسیقی را ترک گفتند و دراین میان تنها استاد قاسم این راه را با سعی و تلاش پیگیر و به شیوۀ علمی و فراگیر آن ادامه داد.
استاد قاسم افغان
استاد قاسم در سال 1262 خورشیدی دیده به جهان گشود. در آغاز فعالیت هنری اش بنام قاسم جو عرض وجود نمود و بعدأ افتخار بنیان گذاری اولین مکتب موسیقی معاصر کشور را حاصل کرد. ازاین به بعد موصوف بحیث استاد مسلم موسیقی معرفی گردید و بنام استاد قاسم افغان قلوب هنر دوستان را تسخیر و شهرت و محبوبیتش همگانی شد. موصوف زبان اردو را نزد پدر و زبان فارسی ـ دری را از مادرش که کابلی الاصل بود فرا گرفت و بعد جهت کسب تعلیمات ابتدایی روانۀ مسجد مدرسۀ علیا ( که حیثیت مکتب را در آن روزگار دارا بود) گردید. پدرش ستار جو اولین استاد موسیقی قاسم جو بود که به وی َمدم نوازی را آموزش داد و بعد نزد استاد قربان علی خان دست شاگردی دراز کرد.
آخرین استاد وی پیارا خان هندی بود که در زمان سلطنت امیر حبیب الله خان از هند بکابل آمد و استاد قاسم نزد وی شاگرد شد و بعد آن چند سفری در هند داشت و از آن جا نیز چیز هایی آموخت و علم موسیقی را تکمیل کرد، تا اینکه خود به مرتبت استادی رسید و شاگردانی را تحت تربیت قرار داد.
در همین موقع بود که تعدادی طور کسبی یا شوقی نزد استاد زانو زدند و منحیث شاگردان دروس موسیقی را از وی فرا گرفتند.
از شاگردان کسبی استاد قاسم که نزد وی ُگر یا شکر ماندند و در دست های شان توسط استاد ” پانره” ( تار دو رنگی از ترکیب رنگ های سرخ و سفید که به دست شاگرد بسته میگردید) ، گذاشته شد، علاوه از پسرانش استاد یعقوب قاسمی، یوسف قاسمی، آصف قاسمی و نواسه دختری اش موسی قاسمی، استاد غلام نبی نتو، استاد رحیم بخش، استاد حاجی محمد صابر ، استاد نبی گل، استاد رحیم گل، رجب علی مزاری، محمد سلام جلال آبادی مشهور به سلامی، گل محمد قندهاری، استاد محمد عمر رباب نواز و خواننده، عبدالشکور سنتور نواز، طلا محمد پدر استاد هم آهنگ، استاد غلام نبی دلربا نواز، عبدالواحد سارنگ نواز، صاحب گل دلربا نواز، خانم هیره، خانم بهایی هندی و برخی دیگر بوده اند و از شاگردان شوقی استاد قاسم از مرحوم میرزا نظر، ماما باقی، صاحبداد عکاس، میرزا غلام حیدر، حافظ محمد اکبر، میرزا محمد شریف پدر رحیم جهانی، استاد برشنا، استاد سمیع جان سراج، محمد حیدر نیسان، سردار کریم جان نام برده شده است.
همچنان تعدادی از اهل هنود، چون تاراچند، بوله ناسه، نند کشور، جگن ناسه هندی کلارنت نواز رادیو کابل وقت، طبیب حکیم جی، بهایی لکمی چند، چاول و مستانه سنگ نیز در هنر موسیقی از استاد قاسم کسب فیض نموده اند.

پدرش حسن گل نام داشت که از نوازندگان معروف زمانش بود. استاد نبی گل به گفتۀ خودش موسیقی را از هفت پشت به ارث برده بود، در سن ده سالگی اساسات موسیقی و َسرنده نوازی را نزد برادر ارشدش استاد غلام حسن که َسرنده نواز ماهری بود، فراگرفت. بعد نزد استاد قاسم دست شاگردی دراز نمود تا این که به لاهور سفر کرد و به شاگردی استاد پیر بخش رسید.
موصوف پس از بازگشت از کشور هند برای کسب بیشتر موسیقی به سوی استاد غلام حسین رو آورد و از وی نیز بهره گرفت. بهمین ترتیب برای فراگیری طبله نزد استاد چاچه محمود زانو زد و بعد از کسب مهارت در نواختن طبله، در فراگیری آلات دیگر موسیقی نیز همت گماشت. از آن به بعد بحیث یک آواز خوان مستعد و مستقل پایش به محافل هنری کشانیده شد، تا این که پس از تأسیس رادیو کابل در سال 1330 ه ش در جنب اولین آواز خوانان رادیو، آواز خودرا از آن طریق به گوش هموطنانش رسانید. استاد نبی گل که زمانی نزد استاد قاسم و گاهی نزد استاد غلام حسین شاگردی نموده بود، نه تنها رنگ و بوی از سبک های هردو استاد در آهنگهایش جلوه گر بود؛ بلکه ارزنده ترین و درخشانترین موسیقی کشور یعنی موسیقی فولکلوریک با نام وی آغاز گردید. نامبرده توانست که موسیقی فولکلوریک پشتو را که قبلأ توسط عدۀ محدودی از هنرمندان روستایی در مناطق جنوب و جنوب شرق سروده میشد، در قالب ادبیات مردم (لندی ها) در طرز های گوناگون اجرا نماید. استاد نبی گل موسیقی فولکلوریک پشتو را از طریق تربیۀ شاگردانش بسط و گسترش بخشید و خود نیز در سرودن طرز خاصی که بنام تیرایی یاد میگردد، سر آمد تمامی هنرمندان زمان اش گردید. موصوف سالیان متمادی با پیگیری و پشت کار، اصیل ترین ترانه ها، تصنیف ها و خواندن های فولکلور را که از عمق زندگی مردم برخاسته بود، گرد می آورد و این آهنگها را با همان کیفیت خاص و لحن ویژۀ محلی می خواند.

البته شایان ذکر است که جمع آوری، انتخاب، حفظ و بازخوانی ترانه های اصیل، بکر، ناب و دست ناخوردۀ فولکلوریک محلی، ابتکار و مهارتی را می طلبید که تنها استاد نبی با آن توشۀ هنری ای که داشت، توانست از عهدۀ آن موفقانه بدر آید. استاد نبی گل مدتی ازهمکاری با رادیو کابل دوری گزید و راهی صفحات شمال کشور شد و در آن جا صرفأ در حلقات کوچک دوستان، محافل و مهمانی ها آواز میخواند. در خلال این مدت که تقریبأ 8 سال را دربر گرفت، دوستداران آواز استاد نبی گل از شنیدن آهنگهایش بی نصیب گردیدند و برای رادیو کابل نیز این غیابت سخت و گران تمام شد. بعد از آنکه وی دوباره بکابل آمد، همکاری خود را با رادیو از سر گرفت و با اندوختۀ بیشتر هنری صدای گیرایش را در لابلای آهنگ های محلی دوباره به گوش هموطنانش رسانید. استاد نبی گل دوبار ازدواج کرد و حاصل این ازدواج ها بیست و چهار فرزند بوده که اکثریت شان فعلإ از این جهان درگذشته اند. تعدادی از پسران وی سالیان متمادی بحیث نوازنده با رادیو وتلویزیون کشور همکاری داشتند. علاوه بر فرزندان استاد نبی گل، نجف علی رجأ و غلام سرور که یکی آواز خوان خوب و دیگری هارمونیه نواز بوده ، نیز تربیت یافتۀ دستان وی میباشند. این استاد توانا مدتی بحیث معلم کورس های موسیقی در رادیو کابل تدریس شاگردان را بعهده داشت و چند سال هم بحیث منتظم موسیقی بخش پشتوی رادیو کابل وقت، وظیفه اجرا نمود. موصوف به هردو زبان پشتو ودری آواز می خواند و در سفر های زیادی که به کشور های هند، پاکستان و ایران داشته، توانست که فولکلور اصیل محلی کشور مان را به آنها معرفی بدارد.

گرچه که از نامبرده آهنگهای محدودی در آرشیف رادیو باقیمانده، اما کامپوز های زیادی از وی به آواز آواز خوانان کشور سروده شده که یاد و خاطره اش را زنده نگهمیدارد.

سر انجام استاد گرانمایه در نیمه شب جمعه هفدهم جدی سال 1350 خورشیدی پس از یک مریضی طولانی در عمر بالاتر از 70 سال با این جهان وداع کرد و بدین سان سومین ستون مستحکم خرابات فروپاشید.

وزیر اطلاعات و کلتور وقت حین دریافت خبر مرگ استاد نبی گل چنین گفته بود:

” مرگ استاد نبی گل بحیث یک ضایعه بزرگ هنری بشمار میرود. استاد نبی گل مثل استاد قاسم و استاد غلام حسین از بنیان گذاران مکتب موسیقی افغانستانی بود که آهنگهای افغانستانی را با امتزاج ادب این کشور در پایۀ اصول علمی کلاسیک بنا کرد و آن را رنگ و رونق مخصوص بخشید. استاد نبی گل به ذخایر بزرگ آهنگهای محلی دسترسی کافی داشت و چون یک ستارۀ تابناک در مجموعۀ بزرگی از گلهای هنری موسیقی افغانستان، خصوصاً موسیقی پشتو نور پاشید و آن را به روشنی استعداد سرشار خود رنگ و کیفیت تازه بخشید.”
استاد محمد حسین سر آهنگ پسر ارشد استاد غلام حسین بوده که در سال 1302 خورشیدی در محلۀ خرابات واقع گذر خواجه خردک شهر کابل بدنیا آمد.
نامبرده همزمان با آموزش دروس ابتدایی مکتب ؛ فراگیری اساسات موسیقی را نزد پدرش نيز آغاز نمود. پدر به استعداد خلاق و سرشار و ذوق مفرط و بی پایانش به هنر موسیقی متوجه گردید و برای رشد و تکامل بعدی اش در هنر موسیقی تصمیم با اهمیتی اتخاذ کرد. چنانچه که خود استاد غلام حسین در جایی گفته بود، بخاطر این که محبت پدری و محیط پر از ناز و نعمت خانوادگی مانع رشد و انکشاف پسرش در این هنر نشود ، وی را غرض فراگیری موسیقی نزد استاد عاشق علی خان بنیان گذار مکتب ” پتیاله ” در هندوستان برُد، تا نزد وی شاگردی نماید. استاد محمد حسین مدت شانزده سال با اشتیاق تمام و شوق بی پایان برای فراگیری موسیقی نزد استاد عاشق علی زانو زد و بعد از کسب همه جانبۀ علم موسیقی با اندوختۀ گرانبها به وطن بازگشت.
نامبرده در حلقۀ هنرمندان معروف زمان خود پیوست و با تأسیس رادیو کابل، همکاری هنری خود را با رادیو کابل آغاز نمود. هنوز از فعالیت های هنری اش دیری نگذشته بود که استعداد هنری اش در یک فستیوال بزرگ موسیقی که در سال 1329 خورشيدی، در سینما پامیر شهر کابل دایر گردید، در يک آزمون بزرگ قرار گرفت. در این کنسرت تعداد زیادی از هنرمندان داخلی و خارجی منجمله استاد قاسم و استاد برا غلام علی خان نیز شرکت داشتند.
در این فستیوال محمد حسین همچو ستارۀ تابناک درخشید و به اخذ مدال طلا نایل آمد و این اولین مدالی بود که قبل از دریافت القاب استادی به وی تعلق گرفته بود. طی همین سال ریاست مستقل مطبوعات آنوقت لقب استادی را به ايشان تفویض نمود و بعد از مدت زمان کوتاه لقب ” سرآهنگ ” نیز از طرف دولت وقت برایش اعطاء گردید. دیری نگذ شت که استاد سرآهنگ با درخشش بینظیرش که در پرتو استعداد سرشار، توشۀ گستردۀ هنری و کار و تلاش شباروزی بدست آمده بود، در قلمرو موسیقی کشور یکه تاز میدان گردید.
استاد سر آهنگ جهت اشتراک در کنفرانس ها سیمینارها و کنسرت ها ، دعوتنامه های پی درپی از کشور های پاکستان، هندوستان و اتحاد شوروی دریافت مینمود و در این نشست ها با حاکمیت تمام که در خور شأن و مقامش بود، می درخشید و به اخذ ارزشهای معنوی و مادی نایل میگردید. استاد گرانمایه همه ساله با دستان پر تر از سال قبل به وطن بر میگشت و با کسب افتخارات و القاب هنری، کشورش را نیز مفتخر و سربلند می ساخت. نامبرده طی سالهای اخیر زندگی اش، حتی سال دو تا سه مراتبه دراین کنفرانس ها وکنسرت ها دعوت میگردید و تا جايی که برایش مقدور بود، در برنامه ها فعالانه شرکت می کرد و دستاوردهای بزرگی را نیز نصیب میگردید.
استاد سرآهنگ به القاب هنری آتی نايل آمده است :
لقب “کوه بلند موسیقی” از دانشگاه چندیگر هند،
القاب ” ماستر” ، ” داکتر” و “پروفیسور” موسیقی از دانشگاۀ کلاکندرا در شهر کلکته،
لقب ” سرتاج موسیقی ” از دانشگاه مرکزی موسیقی در شهر اله آباد هند،
لقب ” بابای موسیقی” پس از اجرای آخرین کنسرت سال 1357 در دهلی جدید،
و لقب ” شیر موسیقی ” در پایان آخرین کنسرتهایش در زمستان سال 1360 خورشيدی از دانشگاه الله آباد هند.
استاد سر آهنگ در جریان اجرای کنسرت هایش ، دچار حملۀ قلبی گردید و در شفاخانۀ شهر بمبئی بستری شد. داکتران معالج به وی توصیه نمودند که تا صحت یابی کامل نه تنها آواز نخواند؛ بلکه کمتر لب به سخن گشاید، اما نامبرده که حاضر نبود به آسانی دست از هنرش بردارد و با دستان خالی به وطنش برگردد، به محض این که وضع صحی اش بهبود نسبی حاصل نمود، کنسرت هایش را تمام کرد و با کسب دو مدال طلا و نقره ولقب ” شیر موسیقی ” راهی ميهن مألوفش گردید.
مجموع کپ ها و مدال های که استاد بدان ها توفیق حاصل نموده از بیست عدد تجاوز مینماید که بحق میتوان گفت که چه در تاریخ موسیقی کلاسیک کشور ما و چه در موسیقی کلاسیک نیم قارۀ هند کمتر استادی را سراغ داریم که این همه القاب، جوایز هنری و مدال ها را از آن خود کرده باشد. هرگاه رسالۀ ” قانون طرب” را با صد ها برنامه های رادیویی ثبت شدۀ “دآهنگونو محفل” و برنامه های ” موسیقی کلاسیک”، برنامه هایی که استاد در سالهای دراز از آن طریق برای هنر دوستان و شنوندگانش دروس موسیقی میداد، بااین همه افتخارات و القاب هنری که نامبرده بدانها مفتخر گردیده، افزود نمائیم، مقام هنری استاد را نه تنها در کشور؛ بلکه در حوزۀ وسیع فرهنگی ای که ما بدان تعلق داریم، بحیث شخصیت بی همتا، ممتاز و بی نظیر متبلور می سازد.
استاد مددی در یکی از برنامه های موسیقی کلاسیک، در مصاحبه ای که با استاد سر آهنگ داشت، از نامبرده پیرامون القاب هنری ای که در هند و پاکستان به هنرمندان بزرگ داده میشود، توضیحات خواسته و استاد در زمینه چنین بیان نموده بود:
” تعداد این القاب زیاد است و من به قسمتی از آن در رسالۀ قانون طرب اشاره کرده ام و اینک بازهم در این مورد معلوماتی بصورت فشرده در اختیار شما می گذارم:
-” خان صاحب” به کسی میگویند که در موسیقی دسترسی دارد.
– “ماستر” لقب کسی است که هارمونیه یا کلارنت را خوب بنوازد و یا رهبر آرکستر باشد.
– ” نائیک” کسی را میگویند که مخترع راگها باشد و ابتکاری در موسیقی داشته باشد، چنانچه امیر خسرو دهلوی، تانسن، بیجوباورا و گوپال از نایک های معروف بودند.
بعضی القابی هم است که تا کنون صرف یکنفر به کسب آن موفق شده، مثلأ برای استاد فیاض خان لقب ” آفتاب موسیقی” داده بودند ؛ عبدالکریم خان لقب ” پروفیسور” داشت ؛ به استاد علی بخش خان پدرکلان فتح علی خان و امانت علی خان از جانب مهاراجه پتیاله لقب “جرنیل موسیقی” داده شده بود ؛ به فتح علی خان پدر استادم عاشق علی خان لقب “تان کپتان” داده شده بود ؛ نورجهان را لقب ” ملکۀ ترنم” داده اند ؛ روشن آرا بیگم لقب “ملکۀ موسیقی” داشته و بالاخره “سرتاج موسیقی” لقب من است که سال گذشته (1350 خورشیدی) افتخار کسب آن در هند نصیب من شد. البته القاب دیگری هم هست از قبیل “تان رس” ، “گندرب”، “استاد” وغیره که من در رسالۀ قانون طرب به تشریح آن پرداخته ام ….”
استاد سر آهنگ در مورد چگونگی دریافت القاب ” سرتاج موسیقی” در مصاحبۀ یاد آور گردیده که من این لقب را از پوهنتون موسیقی الله آباد که بسیار بزرگ است و تا شهر های چندیگر، بمبئی و کلکته شاخ و پنجه دارد و در آن جا استادان و پروفیسور های زیادی در رشتۀ موسیقی تحصیل نموده اند، بدست آورده ام . من نیز در الله آباد دعوت گردیدم و از من طور نظری و عملی امتحان گرفته شد و سوالهایی که از من مینمودند، بدانها پاسخ میگفتم. اول هفت سر را با نام های قدیم و جدید تشریح نمودم. در این رابطه مختصر بیان نمودم که هفت سر در زمان موسی الانبیا بوجود آمده که قصۀ بس طولانی دارد، اما قبل از این که ” سارنگ یوپندت” در حدود 700 سال پیش کتاب “اتنا گرم” را بنویسد،کتاب دیگری بنام ” شام بید” که از کتابهای قدیم اهل هنود است و به سانسکریت نوشته شده نیز وجود داشته که در آن سُر های هفت گانه بنامهای کرج، کهب ، گندهار، مدهم، پنچم، دهیوت و نکهاد یاد گردیده است. بعدأ امیر خسرو بلخی دهلوی که پدرش از لاچین بلخ و مادرش از پتیالۀ هند بوده، این هفت سر را که افادۀ آن ثقیل و به آسانی سرگم شده نمیتوانست به سا، ری، گه، مه، په، ده، نی، نامگذاری و مخفف ساخته است، که البته آوردن اصول این سر های هفت گانه در قید سرگم که یکی از صنایع موسیقی می باشد، از اختراعات امیر خسرو بوده است. سپس استاد سر آهنگ از استاد خود عاشق علی خان یاد آوری نموده که موصوف برای هر یک از سرهای هفت گانه از لحاظ لغت ، معنی قایل بوده ، به این ترتیب که :
سا- بمعنی عزم متین، در یاد گرفتن این علم عزم متین را بکار بند.
ری- یعنی رب، خداوند جلاله را یاد کن.
گا- بخوان و بعد بخوان.
ما- غرور، اما غرور را از خود دور نما.
پا- پاکی، پاکی را شعار خود کن.
دا- مادیات، مادیات را ترک کن.
نی- تواضع و خمیدگی، متواضع باش.
استاد فقید در مورد میزان حاکمیت و تسلط خود در خواندن راگها و این که کدام راگها مورد علاقه ی شان قرار دارد، در پاسخ به سوالی چنین خاطر نشان نموده است:
” راگهای را که من تا کنون آموخته ام، به همه به یک سویه علاقه دارم و حاکمیت من در اجرای همۀ آنها یکسان است. این درست نیست که بعضی میگویند: من مثلأ راگ درباری را بهتر از دیگر راگها میخوانم. شاید من یک راگ ثقیل را از نگاه کیفیت و کمیت راگ به همان اندازه خوب بخوانم که راگ درباری را می خوانم ؛ ولی چون این راگ ثقیل به ذوق شنونده برابر نیست و برعکس راگ درباری را دوست دارد، فکر میکند که من آن را خوب میخوانم و آن دیگری را خراب .
استاد سر آهنگ در پاسخ به سوالی که جناب عبدالوهاب مددی در مورد این که به چه تعداد از راگها، دسترسی دارند، یاد آور گردیده که تعداد راگها زیاد است و من این را گفته نمیتوانم، اما باید خاطر نشان نمایم که تمامی راگهای مروجی را که در هند یا هرجایی دیگری که کلاسیک خوانده میشود، فرا گرفته ام. بعضی راگهای خاص نیز نزد ما وجود دارد که هنوز رایج نبوده و کسی هم تا حال آنها را نشنیده اند و ما آنها را در میدان هايی که موسیقی باشد میخوانیم. چنانچه که راگی را که پدرم بمن یاد داده بود، در کلکته خواندم و در اخیر متصدی پروگرام نام آن راگ را از من پرسید و در جواب متذکر شدم که من این راگ را از پدرم فراگرفته ام و ایشان نام این راگ را به من نگفته و خاطر نشان نموده که هرگاه کسی اسمش را پرسید، به وی بگو که از کلکته که مرکز موسیقی هندوستان میباشد، در مورد نامش معلومات حاصل نمائید.
محترم استاد محمد ولی طبله نواز که از جملۀ طبله نوازانی چون استاد هاشم و استاد آصف، استاد سر آهنگ را در نواختن طبله همراهی مینمود، خاطرات سفر خود را با استاد سر آهنگ در هندوستان چنین بیان نموده که استاد قبل از اجرای کنسرت در یکی از دانشگاههای هند، به آنها بازگو نمود که هدف از شرکت من در این کنسرت، اینست که راگ بوپالی را اجرأ نمایم (این راگنی از مشتقات میگه راگ است و از راگ های ثقیل بحساب میاید که هر استاد کلاسیک از عهدۀ خواندن درست آن به ساده گی بر آمده نمیتواند) و انها نیز چون مهمان شان بودیم، حرف دیگری نگفتند و قبول کردند. شب که در پروگرام رفتیم، ما را درستیژی رهنمایی کردند که گنجایش دو تا سه صد نفر را داشت و در آنجا استادان و پوفیسوران موسیقی همراه با رئیس دانشگاه نشسته بودند. دوازده هزار دانشجو شامل زن و مرد در صحن چمن مقابل ستیژ قرار گرفتند. رئیس دانشگاه با صحبت مختصر استاد را معرفی نمود و تذکر داد که ایشان میخواهند که امشب راگ بوپالی را به اجرأ در آورند. شش طبله ئی در عقب من و نوازندگان دیگر شامل یک هارمونیه نواز ملبس با دستکش های سفید بود، در پهلو و دیگر نوازندگان در دور و نزدیک استاد قرار گرفتند. من که تحت تأثیر این فضأ قرار گرفته بودم، استاد از زیر چشم به من نگاهی انداخت و به زبان فارسی برايم گفت که چرا تحت تأثیر قرار گرفته ای. تو چنان تصور کن که ما در محفل عروسی ای در کابل نشسته ایم و موسیقی اجراء مینمائیم و ساز میکنیم و آواز میخوانیم و بعد از آن در منازل خود روانه میگردیم. من از تو چیزی نمی خواهم که دستانت بند بیفته و هر آنچه که می نوازی همان بلند پت یک تال، تینتال و چپ تال خواهد بود و بس. با این سخنان استاد، خاطرم آرامش یافت و جرأتم بیشتر گردید.
استاد راگ بوپالی را آغاز نمود و بطرف هارمونیه نوازش که سریعتر حرکت میکرد نگاهی انداخت و به وی تذکر داد که بسیار تیز حرکت مکن و تنها دو سر کهرج و پنجم را بگیر و بس و آنچه که من می خوانم، عقب من حرکت و آن را تعقیب کن. هارمونیه نواز که به حاکمیت استاد پی برد، همان حرکت را اجراء نمود. استاد در حدود یک ساعت و چهل و پنج دقیقه راگ بوپالی را در بلند پت یکتال خواند و بعدأ پانزده دقیقۀ دیگر را یک ترانه و تمری و خیال در تینتال و محفل را ختم نمود. دوازده هزار دانشجو به پا ایستادند و با کف زدنهای ممتد، استاد را استقبال کردند و ما از طنین آنهمه صدا ها ، خیال نمودیم که درآسمان پرواز مینمائیم. رئیس دانشگاه دوباره رشتۀ صحبت را بدست گرفت و ضمن صحبت از القاب و افتخارات استاد متذکر گردید که سر آهنگ یگانه استاد موسیقی کلاسیک است که راگ بوپالی را درست و ثابت اجرأ نمود و من هرچه می اندیشم تا القاب دیگری را که در خور شأن وی باشد، برایش تفویض نمایم، ولی از دریافت آن عاجز می مانم. اما لقب سرتاج موسیقی را که کشور هندوستان به وی نام نهاده، من نیز از تریبیون همین دانشگاه برایش تبريک میگویم. غریو و محشری در فضای مجلس برپا گردید و حینیکه استاد محفل را ترک میکرد، هزاران تن از دختران هندی موهای شان را فرش راه استاد نموده بودند، تا استاد سر آهنگ بر آنها قدم گذارد.
از آنجايی که موسیقی از جمله محظوظات و نیازمندی های روحی بشری است و هر انسان مطابق به ذوق و علاقه اش، به آن گرايش دارد، بنده نیز بنابر همین نیاز بشری و خواستۀ طبیعی ازسنین خورد سالی به این هنر والا علاقه داشتم.در اواخر دهۀ چهل خورشیدی در شب اخیر تجلیل از سالگرد استرداد استقلال کشور که همه ساله طی یک هفته در ساحۀ چمن حضوری و اطراف آن بنام مراسم جشن برپا میگردید، بنده نیز که نوجوانی بیش نبودم، با پدر مرحومی ام که از دوستداران آواز استاد سر آهنگ بود، در کمپ وزارت اطلاعات و کلتور که استاد در آن جا هنر نمائی میکرد، حضور رسانیدیم. در آن وقت من از موسیقی غزل و کلاسیک کوچکترین بهرۀ نداشتم و احساس و ادراکم از فهم آن عاجز بود. در ایام مراسم جشن، گروه های هنرمندان از کشورهای همسایه نیز دعوت میگردیدند. استاد امانت علی خان و استاد فتح علی خان نیز برای اجرای موسیقی کلاسیک دعوت گردیده بودند و در کابل ننداری کنسرت اجرأ مینمودند. انها بعد از ختم کنسرت شان، در شب اخیر مراسم جشن در حوالی ساعات نزدیک به دوازدۀ شب، برای استماع آواز استاد سرآهنگ همراه با میزبانان خود در کمپ وزارت اطلاعات و کلتور داخل شدند. آواز هنرمندان کمپ های دیگر اطراف چمن منجمله کمپ وزارت مالیه که در نزدیکی کمپ مطبوعات قرار داشت و در آنجا احمد ظاهر فقید کنسرت میداد، یکی پی دیگری به خاموشی می گرائید و طنین آواز استاد سر آهنگ در تمامی صحن منطقۀ جشن فرا پیچید. استاد برای دو ساعت تمام چند راگی را متناسب به حالت مجلس و وقت اجرای آن با مهارت و تسلط کامل به خوانش گرفت و شور و هیجان را در محفل بر پا کرد، که همه را به وجد آورد. در ختم محفل استاد امانت علی خان و استاد فتح علی خان در حالی که استماع آواز استاد سر آهنگ برای شان لذت و کیفیت خاصی بخشیده بود، با تحسین و ستایش از استاد سر آهنگ، به رسم احترام دست ها به سینه و روهای شان بطرف استاد، با پشت سر محفل را ترک گفتند. کیفیت و فضای محفل، طنین صدای پر تأثیر ساز و آواز و مشاهدۀ حالت تکریم و قدردانی از استاد، در من عاجز هیچ مدان نیز تأثیر عمیقی بجا گذاشت و از آنوقت به بعد به آواز استاد سر آهنگ و استماع موسیقی غزل و کلاسیک دلبسته و علاقه مند گردیدم.
استاد سر آهنگ باری در مورد موسیقی افغانستان چنین گفته بود:
” موسیقی در کشور ما چون ذوقی پیشرفت کرده نه علمی، بناءً اساس درستی ندارد. گذشتگان رفتند و جای شان خالی ماند. هنرمندان فعلی به نسبت کبر سن و مشکلات اقتصادی تقریبأ از کار خسته شده اند و فعالیت علمی و پر ثمری ندارند. جوانانی که تازه روی کار آمده اند ، راه را گم کرده اند و نمی دانند که چه بخواهند و چه بنوازند. اینها گاهی به موسیقی هندی خوی میگیرند و آوانی به موسیقی اروپایی روی می آورند و زمانی هم دست به دامن موسیقی ایرانی میزنند که آموختن و تقلید کردن درست هریک از این رشته ها، رهنما و دقت لازم به کار دارد، که البته تا مکتب موسیقی در وطن ما بطور منظم و اساسی دایر نگردد و یک عده اطفال از سنین پايین شامل مکتب نشوند، نباید به آیندۀ موسیقی در کشور امیدوار بود … آنانی که در موسیقی خود را به جایی رسانیده اند و کار شان به اصول علمی استوار است، طبعأ ایندۀ درخشانی دارند که من دراین دسته صرف از استاد محمد هاشم طبله نواز معروف کشور میتوانم نام ببرم، چه او واقعأ صاحب استعداد درخشانی است و در ساحۀ هنرش خود را بجایی رسانیده که از عهدۀ هنر نمایی در حلقه های هنری داخل و خارج کشور بخوبی برآمده میتواند و اما در مورد دیگر هنر مندان مخصوصأ عده ای از خوانندگان جوان امروزی باید بگویم که من امید زیادی به آیندۀ شان ندارم، چه این گلهای خودروئی اند که امروز یک نسیم بهاری و یک باران موسمی به آنها رشد و نمو می بخشد و فردا یک باد خزانی انها را از بیخ و بن می کند …. من در مورد آیندۀ شاگردی امیدوار هستم که استادش معلوم باشد، مکتبش معلوم باشد و سبک هنری اش معلوم باشد….”
استاد در ادامۀ صحبت هایش در یک مصاحبۀ دیگر چنین بازگو نموده بود:
” …اگر من راستگویی میکنم و یا انتقادی به کس وارد میکنم بخاطر آن نیست که نسبت به کسی بدبینی داشته باشم، بلکه بخاطر این است که انتقاد و خرده گیری در زندگی خودم نقش بزرگی داشته و در پیشبرد کارهای هنری ام نهایت مفید بوده است. هنرمندان ما نباید با تعریف های بیجای عده ای از مردم غافلگیر و گمراه شوند. پدر مرحوم من استاد غلام حسین که خود استاد توانایی بود، بعد از آن که دروس اولیۀ موسیقی را به من داد، روزی سخنانی گفت که تا زنده ام فراموش نمی شود او می گفت: پسرم، برای این که در موسیقی پیشرفت زیادی بکنی باید استادی داشته باشی که شب و روز در خدمت اش باشی. فشارها ، شکنجه ها ، پیشانی ترشی ها و سیلی های او را متحمل شوی تا خود استاد بزرگی گردی. من پدر تو ام و نمی توانم این همه زحمات و مشکلات را به تو روا دار باشم. اگر یک روز ترا شکنجه دهم، روز دیگر باید نوازشت کنم. پس باید شاگرد یک استاد بیگانه باشی تا به تو رحم نکند و در مدت کمی از تو هنرمندی بسازد که آرزوی من است. همان بود که پدرم مرا به هندوستان برد و شاگرد استاد عاشق علی خان ساخت و شانزده سال تمام چه رنجها نبود که از دوری وطن، دوری خانواده و جدایی از دوستانم نبردم تا این که استاد موسیقی شدم”.
استاد سر آهنگ که شخصیت مردم دوست، وطنپرست و واقع بین بود، در ادامۀ صحبت هایش که به مسایل گوناگونی پرداخته، در رابطه به محیط و اجتماع خود چنین ابراز نظر کرده بود: “… این درست نیست که ما همیشه از محیط و مردم بنالیم و بگوئیم که ما را محیط نه خواسته و مردم تشویق نکرده اند. ما باید اول هنر خودرا به پایه ای برسانیم که سزاوار تعریف و تمجید باشد، بعد مردم خود در مورد ما قضاوت خواهند کرد. مردم ما نهایت قدردان و حق شناس هستند و درست نیست که از چنین مردمی توقع بیجا داشته باشیم و از حسن نظر شان سوء استفاده نمائیم … من تمام هنرمندانی که موقعیت خوب هنری در اجتماع ندارند و از زندگی می نالند، بشمول برادرانم را مقصر اصلی میدانم نه محیط و مردم را ….”
در مورد آهنگ های فولکلوریک کشور استاد چنین ابراز نظر کرده بود:
” آهنگ فولکلوریک همچون منظرۀ طبیعی است که از دیدن آن لذتی به انسان دست میدهد. اگر مهندسی دست مداخله به این منظرۀ طبیعی دراز کرده و از روی فن مهندسی چیز هایی بدان زیاد کند و یا چیز هایی از آن کم نماید، آنگهی اصالت این منظره از بین میرود، دیگر همان لذت و کیفیت اصلی را هم ندارد…. خواننده ای که بدون ساز، دوبیتی های محلی شمالی را در دشت و صحرا میخواند و هنرمندانی که آهنگ های کوهی (غرنی سندری) را در دامان کوه ها و دره ها میخوانند و احیانأ با یک نی همراهی میشوند، خیلی موفق تر اند و بیشتر بر شنونده اثر میگذارد تا این که خوانندگان دیگری عین آهنگ ها را همراه با چند آلۀ موسیقی اروپایی و در قالب اشعاری غیر از اشعار اصلی آن بخوانند. از نظر من آهنگ فولکلوریک باید با همان شکل و قالب خوانده شود و شعر آن با عین اصالتی نگهداری شود که سینه به سینه حفظ شده و تا کنون به ما رسیده است….”
انتخاب شعر و درست خواندن آن در ایجاد قطعات موسیقی نقش بسزایی دارد و هرگاه شعر همراه با موسیقی در کار یک هنرمند در سطح بلند قرار گیرد، کیفیت آهنگ را مضاعف میگرداند. کمتر هنرمندانی بوده که از این دو زاویه در سطح بالایی ظاهر گردند و این اقبال بزرگی است برای استاد سر آهنگ که توانسته بود هردو را به اوج برساند. جایگاۀ استاد در عرصۀ موسیقی جایگاهی است رفیع و از نظر بنده تا حال در تاریخ کشور کسی را سراغ نداریم که در عرصۀ هنر موسیقی به این مقام و مرتبت قرار گرفته باشد. این استاد توانا در حالی که بزرگترین هنر مند موسیقی بود، به گواهی آهنگ هایش در انتخاب اشعار نیز بهترین موقعیتی را داشت که این امتزاج هردو امتیاز در کار یک هنرمند کاریست نادر.
استاد سر آهنگ اکثر اوقات به مطالعۀ دیوان حضرت بیدل می پرداخت و هرگاه شعر یا تک بیتی را که از کسی می شنید، آن را یادداشت میکرد. این که استاد سر آهنگ چه وقت و از کجا به حضرت بیدل گرویده و علاقه مند شده از زبان خود وی در یک مصاحبۀ رادیویی چنین می شنوم:
” من به کلاسیک بسیار علاقه داشتم و حالا هم دارم. من غیر از کلاسیک هیچ چیز نمی خواندم، شب ها در خانه خواب بودم مرا کسی نمی برد و نمی شناخت (منظور استاد از جملۀ ” نمی برد” این بود که به مجالس آواز خوانی دعوت نمی گردید) چون نمی فهمیدند و بسیار نو بود برای شان. من کم کم غزل خوانی را شروع کردم…. یک شب در یک جایی می خواندم، یک کسی آمد که عبدالحمید نام دارد و او را قندی آغا میگویند…. کلاسیک مرا به هر صورت خوش کرد و وقتی غزل خواندم، بسیار متأثر شد و گفت ” با این حنجره و با این استعدادی که خدا به تو داده باید غزل های مقبول و پر معنی یاد داشته باشی که عبارت از کلام بیدل است. گاهی پیش من بیا که من به تو کمک کنم”. من پیش قندی آغا رفتم و برایم درس ابوالمعانی را شروع کردند…. مرا درسی و تحلیل کرده یاد دادند….” استاد در پاسخ به پرسش که بعد از حضرت بیدل به کدام یک از شاعران علاقه مند است چنین بیان داشته:
” بیدل صاحب را که من و شما استثنای شعراء فکر میکنیم :
جبین سایم به خاک پای بیدل ندارد هیچ شاعر جای بیدل
بیدل یک استثنأ است و اگر انسان عمیق شود و مطالعه کند، کلام او یک کلام بی نظیر و ملکوتی است. بعد از او من که به بیدل صاحب هیچ کسی را برابر نمی کنم، از کلام واقف لاهوری خوشم میاید، بهترین شاعر است، باز صایب تبریزی اصفهانی است و دیگر شاعران مثل سلیم، کلیم و حضرت حافظ. این شاعران را من برایشان عقیده دارم و شعر های شان را میخوانم….”.
گرچه در کشورهای هندوستان، افغانستان و آسیای میانه (ترکستان) مقام ادبی، فلسفی و عرفانی حضرت بیدل در جایگاه خاص قرار دارد و بیدل خوانی و بیدل شناسی در حلقه های ادبی کشور به عنعنۀ فرهنگی مبدل گردیده است و عرُس های بیدل همه ساله برپا میگردید، اما کسی که بیدل را به مفهوم واقعی اش معرفی کرد، مشعلدار بزرگ عرفان و ادب، جنت مکان استاد عبدالحمید اثیر مشهور به (قندی آغا) بود. این عارف وارسته حلقۀ بزرگی را بغرض تدریس افکار بیدل در کابل تشکیل داد و در مدت بیش از چهل سال خدمت، شاگردان زیادی رادر عرصۀ بیدل شناسی تربیه و به جامعه تقدیم نمود. هرگاه شهرت بیشتر حضرت عبدالقادر بیدل را در کشور مرهون آواز گیرا و سحر آسای استاد سر آهنگ بدانیم که نامبرده این اشعار را با دقت تمام در پیچ و تاب و فراز و فرود موسیقی هماهنگ میساخت ؛ بدون شک قندی آغا بحیث آموزگار مکتب بیدل شناسی در جایگاه خاص قرار میگیرد و اگر سرنوشت و تقدیر پای قندی آغا را به محفل موسیقی استاد سر آهنگ نمی کشاند، استاد سر آهنگ در عرصۀ موسیقی استاد مسلم باقی می ماند، ولی در عرصۀ گزینش و خوانش اشعار شاید که از معاصران و اقران خود متمایز نمیگردید. به یقین میتوان گفت که هیچ هنرمندی به اندازۀ استاد سر آهنگ به حضرت بیدل توجه و ارادت نداشته، چنانچه که اشعار سروده شدۀ بیدل در آهنگ هایش برهانی بر این مدعاست.
استاد مخمثی از حضرت بیدل را در آهنگ معروف اش چنین می سرآید:
بی یقینی داشت عمری در گمان بیدلم
عشق کرد امروز آگاه از نشان بیدلم
بعد از این تا زنده ام از بندگان بیدلم
سجده فرسای حضور آستان بیدلم
عرش اگر باشم زمین آسمان بیدلم
ویا دو بیتی را که شاید خود او ویا یکی از شاعران آن روزگار سرائیده:
عقل قاصر چه توان رفعت او در یابد
آسمان هم نرسیده است به پای بیدل
بی تکلف همه مدهوش شود در محفل
چون سر آهنگ شود نغمه سرای محفل
پژوهشگر و نویسندۀ توانای کشور جناب محمد کاظم کاظمی، در مجلۀ آریانای برون مرزی مقالۀ مبسوطی تحت عنوان ” جستاری در آثار استاد محمد حسین سر آهنگ از زاویۀ شعر” تحریر داشته که در آن شیوۀ انتخاب و نحوۀ خواندن اشعاری را که استاد سر آهنگ به خوانش گرفته، مورد مطالعه و تحلیل همه جانبه قرار داده است. گرچه برداشت جناب کاظمی از اشعار سروده شده در یکصدو بیست آهنگ استاد سر آهنگ که در دسترس شان قرار داشته تبین یافته ، ولی بر حق باید گفت که از این کاوش و بررسی اجمالی میتوان تصور کلی در زمینه بدست آورد و این ابتکار، کلید و سر نخی برای پژوهشگران دیگر خواهد بود که آهنگ های استاد را از این بُعد و زاویه مورد مطالعۀ بیشتر قرار دهند.
محترم کاظمی در قسمتی از مقالۀ شان چنین میگوید: ” … یکی از نکات قابل توجه، نوع انتخاب استاد از میان غزل های بیدل است، چون بیدل هم غزل های نسبتأ ساده و عام پسند دارد و هم غزل های سنگین و به اصطلاح “بیدلی” که دریافت آن به قول خود بیدل، فهم تند میخواهد. اگر خواننده بخواهد پسند عوام و مخاطبان ساده پسند موسیقی را در نظر بگیرد، باید به کلی دور بیدل را خط بکشد و به سرغ دیگران برود که ” عنقا را بلند است آشیانه ” و یا باید حد اقل از غزل های ملایم و ساده ای او استفاده بکند، ولی استاد غالبأ چنین نکرده و غالبأ به سراغ غزل های دور از دسترس و در عین حال قوی بیدل رفته است و این فقط میتواند کار یک بیدل شناس باشد. گفتم بیدل شناس و کاربرد این عبارت در مورد استاد سر آهنگ، سخن گزافی نیست ….” .
واقعیت مسلم این است که کاربرد این اشعار و درک از معانی انها مستلزم فهم بلندی است که حتی از عهدۀ آنانی که دانش ادبی اکادمیک نیز دارند، بخوبی بر نمی آیدو این تنها استاد سر آهنگ بوده که از میان غزل خوانان معاصرش، چنین اشعاری در آهنگهایش بازتاب یافته است. چنانچه که:
به اقبال حضورت صد گلستان عیش در چنگم
مشو غایب که چون آئینه از رخ می پرد رنگم
شدم پیر و نیم محرم نوای نالۀ دردی
محبت کاش بنوازد طفیل پیکر چنگم
به رنگ سایه از خود غافلم لیک اینقدر دانم
که گر پنهان شوم، نورم، وگر پیدا شوم رنگم
جنون نازنینی دارم از لیلای بی رنگی
که تا گل میکند یادش، پری هم میزند سنگم
ببینم تا کجا منزل کند سعی ضعیف من
به این یک آبله دل چون نفس عمری است می لنگم
هریک از غزل های بیدل که در آهنگ های استاد سر آهنگ انتخاب گردیده. بیانگر آنست که موصوف علاوه از وقوف و تسلط بر اشعار حضرت بیدل، در انتخاب این اشعار از احساس عمیق، ذوق لطیف و سلیقۀ سرشار برخوردار بوده است. انتخاب نمونوی چند شعر بیدل در آهنگ های استاد گواه بر این امر میباشد:
تحیر مطلعی سرزد چو صبح از خویشتن رفتم
نمی دانم کی آمد در خیال من که من رفتم
از این حسرت قفس روزی دو مپسندید آزادم
که آن ناز آفرین صیاد، خوش دارد به فریادم

چو سرو از ناز بر جوی حیا بالیدنت نازم
چو شمع از سرکشی در بزم دل نازیدنت نازم

پر خودنمای کارگه چند و چون مباش
در خانۀ که سقف ندارد ستون مباش

به صد گردون تسلسل بست دور ساغر عشقم
که گردانید یارب اینقدر گرد سر عشقم

زهی چمن ساز صبح فطرت تبسم لعل مهر جویت
زبوی گل تا نوای بلبل فدای تمحید گفت و گویت

شب که طوفان جوشی چشم تر ام آمد به یاد
فکر دل کردم، بلای دیگرم آمد به یاد
آهنگ های غزل که در قالب راگنی ها و راگهای معین سروده میشود، برای غزل خوانان زمینۀ مساعدی را فراهم میسازد تا با نمایش و آزادی عمل بیشتر در فراز و فرود و پیچ و تاب دادن به غزل، قدرت و مهارت خود را به نمایش بگذارند ، که البته این قدرت تبارز و اجرای مانور در آهنگ ها، به حاکمیت و تسلط غزل خوان در موسیقی کلاسیک، گیرایی آواز و ابتکار در چگونگی اجرای غزل، پیوند و ارتباط ناگسستنی دارد. غزل خوانان، غزل مشابهه را در مواقع و حالات مختلف به اشکال و شیوه های جداگانه به اجرأ در می آورند و مطابق به فضأ و روحیه همان محفل، تک بیت هایی را نیز به خوانش میگیرند. هرگاه حالت خاص در محفل بمیان آید و یا شخص تازه وارد محفل گردد و یا این که فردی مجلس را اخلال نماید و یا هنگام اجرای آهنگ، دو نفر مصروف صحبت گردند و یا گاهی بنابر کمبود وقت می باید که محفل خاتمه یابد، غزل سرایان در چنین موارد، تک بیت های را بازگو میدارند که به غزل تازگی و شیرینی بیشتر می بخشد. آنها برای طیب خاطر و حلاوت وگرمی بیشتر محفل، گاهی اشعار سروده شده را معنی و تفسیر مینمایند و یا این که در جریان آهنگ ها، حکایات، لطایف و طنز هائی را بازگو میدارند. گاهی اتفاق می افتد که از آهنگ اصلی به آهنگ دیگر میروند و باز دوباره به غزل اصلی بر میگردند و یا این که غزلی را به غزل دیگر طوری تعویض مینمایند که کوچکترین وقفه و سکتگی در اجرای آن رونما نمیگردد. بعضأ غزل سرایان در شروع یا وسط غزل راگ یا راگنی غزل مربوطه را معرفی و سرگم مینمایند و زمانی با یک توقف در آهنگ، اجرای آن را در نواختن آلات موسیقی توسط نوازندگان با تک نوازی جداگانه و یا اجرای جمعی هدایت و رهبری مینمایند و بعدأ ابتکار تداوم آهنگ را دوباره بدست میگیرند.
استاد سر آهنگ بنابر فهم رسا، هوش آگاه، آواز گیرا و دست بالایی که در هنر شعر و موسیقی داشت، تمامی این حرکات و حالات در غزل هایش به بهترین شکل آن بازتاب یافته بود. وی که منحیث ماستر، هدایت کنندۀ موسیقی و هارمونیه نوازی ماهری بود، با داشتن تجارب اندوختۀ هنری و ملحوظات گستردۀ ذهنی، میتوانست که در هریک از آهنگ های جداگانه اش، ابتکار و خلاقیت بی نظیر خودرا در آن به نمایش بگذارد.

استاد سر آهنگ بنابر فهم رسا، هوش آگاه، آواز گیرا و دست بالایی که در هنر شعر و موسیقی داشت، تمامی این حرکات و حالات در غزل هایش به بهترین شکل آن بازتاب یافته بود. وی که منحیث ماستر، هدایت کنندۀ موسیقی و هارمونیه نوازی ماهری بود، با داشتن تجارب اندوختۀ هنری و ملحوظات گستردۀ ذهنی، میتوانست که در هریک از آهنگ های جداگانه اش، ابتکار و خلاقیت بی نظیر خودرا در آن به نمایش بگذارد.